Küresel Siyaseti Duvarlar Üzerinden Okumak

Uluslararası İlişkiler disiplininde “duvar”, son büyük sistemik kırılmayı, Soğuk Savaş’ın bitişini çağrıştıran önemli bir metafor. Duvarın burada, Doğu ve Batı Almanya’yı ayıran, 1989’da yıkılışıyla yeni bir uluslararası düzenin şekillenişini haber veren Berlin Duvarı’nı tanımladığı herkesin malumu. Prof. Dr. Deniz Ülke Arıboğan “Duvar”da küreselleşme sonrası siyaseti bu simgeden yola çıkarak okuyor ve yaklaşmakta olan kıştan haber veriyor.

Devlet dışı aktörlerin taşıyıcılığını yaptığı küresel ekonomi, küresel toplum, küresel yönetişim gibi hedefler 1990’lı yıllara damgasını vurmuştu. Soğuk Savaş sonrası dönemde çok uluslu şirketler, sınır-aşırı sivil toplum örgütleri, küresel finans grupları, organize suç şebekeleri küreselleşmenin bayrağını taşıyor; sınırsız, milliyetsiz bir dünya hayalini yayıyorlardı. Sağ veya sol cenahtan, bu hayale muhalif kesimlerde ise küreselleşmenin kapitalizmin yeni bir yüzü, emperyalizmin son evresi olduğu düşüncesi de kısa sürede zemin buldu. Sermaye, mal ve hizmetler için sınırları ortadan kaldıran bu yeni devrin işgücüne sınırlararası hareketlilik imkanı vermediği ortaya çıktı. Üstelik ulusal sınırların ortadan kalkacağı düşüncesi kimlik eksenli yeni kaygıların harekete geçmesine neden olmuştu. Dolayısıyla küreselleşmenin temel iddialarından biri olan yerelleşme ya da etnik/dinsel kimliğin ifadesi/temsili, bir yandan onun sonunu hazırlayan etkenlerden biri oldu. Etnik problemler, mezhep sorunları, yeni sınır sorunları küreselleşme rüyasına gölge düşürmeye başlamıştı. Bu noktada “Medeniyetler Çatışması”, aslında küreselleşme çağını kapatacak yeni dönemin erken habercisiydi. Benedict Anderson’un ifadesiyle “hayali cemaatler” olan uluslar, insanların birbirilerini tanımaksızın kendilerini ait hissettikleri bir sosyal kimlik olarak yeniden anlam kazandı. Uluslararası ilişkiler tarihinin bütünleşme-yerelleşme eksenli döngüsel özelliği bu yeni durumda kendini yeniden göstermekteydi. Uluslararası siyasette duvarlar yeniden konuşulmaya başlamıştı. 11 Eylül saldırıları ile sembolize edilen uluslararası terörizm, finansal krizler, göç bu yolun taşlarını döşedi. Arıboğan’a göre küreselleşme sonrası duvarlar “zedelenen ortak toplumsal, siyasal kimliğin yeniden inşası” için yükseliyordu.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından küreselleşmenin rıza üretmede temel dayanakları; insan hakları ve demokrasi olmuştu. Duvarların yükselmesi ise yalnızca küresel yönetişim hedefini değil, aynı zamanda demokratik sistemleri de tehdit eden bir gelişme oldu. Yazar, Murray Bowen’ın toplumsal ilerleme ve toplumsal gerileme kavramsallaştırmasını kullanarak süreci tahlil ediyor. Değişimin hızı karşısında toplumların kronik bir endişeye kapıldığını, güvenlik ve merkezileşme arayışının güçlendiğini savlıyor. Bugün baktığımızda küreselleşme sonrası siyasetin gerçekten de bu kronik endişelerle şekillendiğini görüyoruz. Hakikat sonrası (post-truth), gerçeklikten kopmuş algılar, siyasetin merkezine yerleşmiş durumda. İşte bu popülizmler çağında duvarlar, merkezi otoritenin yeniden tesis edilmesini, gücün kişiselleştiği patrimonyal devlet yapısının yeniden ortaya çıkmasını sembolize ediyor. Arıboğan, hakikat sonrası siyasette kişiselleşmiş merkezi iktidarın, artık çoğunluğun arzularını gerçekleştiren değil, o arzuları imal eden güce tekabül ettiğini not ediyor.

Kitabın “Göçe Karşı Duvarlar” bölümünde, göç tarihine ilişkin kısa bir okumanın ardından Batı’da popülizmin ve sağın günümüzdeki yükselişi ile göç hareketlerinin ilişkiselliği sorgulanıyor. Avrupa’da İslam karşıtı siyaset korkudan besleniyor ve Ortadoğu’yu, Müslüman kimliği terör, cehalet ve kültürsüzlükle özdeşleştiriyor.

“O zaman duvarlar aynı zamanda nefret edilen bir kültüre, bir uygarlığa karşı da inşa edilmekteydi. Yerellerin psikolojisini belirleyen faktörler arasında ‘korku’ kadar, ‘dışlama’ ve ‘küçümseme’ de vardı.”

(Arıboğan, Duvar, 2019, s. 79.)

Duvar, uluslararası güvenliğin, görece yeni bir başlıklarından olan siber güvenliğe de eğiliyor. Siyasi katılımı artırması, demokrasiyi ve özgürlükleri güçlendirmesi beklenen internetin, nasıl devletlerarası bir güç mücadelesi sahasına dönüştüğünü ortaya koyuyor. Dünyanın en zengin çevrimiçi anisklopedisi Wikipedia’ya erişimin yasaklı olduğu ülkeden siber duvarların yükselişini tartışıyor.

Duvarların ve sınırların, artık toplumsal hareketlerin örgütlenmesinde kritik bir rol üstlenen internetin de bir gerçekliği olduğu bütün internet kullanıcıları tarafından biliniyor. Sosyal medya devrimleri yerini sosyal medya duvarlarına, kısıtsız küresel iletişim yerini manipülasyona, dezenformasyona, siber savaşlara bırakmış durumda. Siber güvenlik elbette küresel güçlerin hegemonya mücadelelerinden bağımsız bir başlık değil. Burada yürütülen istihbarat çalışmaları, gözetleme ve kontrol olanakları, en nihayetinde büyük veri ya da big data; internetin ne ölçüde uluslararası güvenliğe ilişkin bir mesele olduğunu ortaya koyuyor. Siber güvenliğin Avrupa ve ABD açısından en büyük tehdidi ise kuşkusuz Moskova. Rus hackerlardan bağımsız bir siber güvenlik tartışması günümüzde pek olası değil.

Deniz Ülke Arıboğan “Duvar”da küresel sistemin dönüşümü üzerine realist bir okuma yapıyor. Bu okumayı da “politik psikoloji” notlarıyla destekliyor ve zenginleştiriyor. Devlet aktörünün yeniden ön plana çıktığı, Soğuk Savaş sonrası yeni (tek kutuplu) uluslararası düzenin henüz kurulamadan krize girdiği günümüzde dünyanın nereye yuvarlandığını inceliyor. Tarihte hegemon güçlerin çöküşünü ve yeni uluslararası sistemlerin kuruluşunu, örnekleriyle inceleyerek bir tez öne sürüyor. Kitap boyunca sık sık atıf yaptığı Game of Thrones dizisinden bir replikle, ilk iki dünya savaşı öncesinde Avrupa entelijansiyasında gözlemlenen idealist ütopyacılıktan çıkmaya çağırıyor: Tarih geri dönüyor, “kış geliyor!”

* Deniz Ülke Arıboğan, Duvar, İstanbul: İnkılap, 2019, 208 s.

** “Rusya’nın askeri yayılmacılığı” ve “Çin’in ekonomik yayılmacılığı” üzerine başka güncel kitapların da ele alındığı ayrı bir inceleme yazma niyetiyle bu yazıda bu başlıklara geniş yer vermedim.