Sakin ve bitaraf “Bursa Yazıları”

İsmet Tokgöz’ün kısa ve derin “Bursa Yazıları” kentin belleğine zaman ötesi bir yolculuk kitabı.

Erken dönem Osmanlı mimarisinin bütün özelliklerini taşıyan tarihi yapılardan, açık-koyu tonlarıyla yeşilden ve sudan mürekkep bir kent imgesi aslında eski Bursa. Avrupa’da genellikle “old city”  (tarihi kent merkezi) olarak tanımlanan ve modern yerleşim yerlerinden ayrılan bölgelerin ülkemizde bir karşılığı olarak da görülebilir. Fakat Avrupa’daki söz konusu örneklerin aksine şehrin turistik merkezi olmakla sınırlanamayacak şekilde; ticari ve kültürel yaşamın nefes alıp verdiği bir bölge... Bu yönüyle Eski Bursa, yeni yerleşim yerlerinden ve buralarda yaşayan insanlardan izole değil; aksine “çarşı” görevini sürdüren hanlarıyla Bursalıların gündelik yaşamlarının hala merkezinde bulunuyor. Türk-İslam kültüründe şehircilik anlayışının başat ögelerinden Cuma Camiilerin özel bir örneği olan Ulucamii, hala Bursa halkının en önemli uğrak yerlerinden biri. Ulucamii, cuma namazı ve cenaze törenlerinde; Kapalı Çarşı’ya, Tuz Pazarı’na ve Kozahan’a bağlanan avlularıyla sosyal yaşamın da tezahür ettiği bir merkez haline gelmektedir. Bu merkezî rolü, hiç tanımadığım dedemin “her nereye giderseniz gidin, ama Ulucami’nin minarelerini kaybetmeyin” nasihatini anımsatmıştır hep anneme. Eski Bursa, apartmanların tüm şehri kuşatmadığı dedemin zamanında neresinden bakılırsa bakılsın Ulucami’nin minarelerinin görülebildiği yerdi zira.

Bursa, mimarisi, kentin belleğini oluşturan uhrevi mekânları ve meşhur çıkmaz sokaklarıyla varoluşunu tamamlayan; Hilmi Yavuz’un ifadesiyle “ruhaniyetli” bir şehir. İsmet Tokgöz ise “sakin ve bitaraf” diyor bu derinliği tarif ederken. Tayakadın Mahallesi’nde, huzura ve sükûnete kesmiş evleriyle özdeşleştirdiği çocukluğunu siyah beyaz bir Bursa fotoğrafı gibi anımsıyor. Anımsıyor çünkü o bahçeli evinin yerinde bugünlerde trafiğiyle meşhur Haşim İşcan Caddesi bulunuyor artık. Eski Bursalıların, akşamüzerleri tevekkülle arşınladıkları o sokakların kaçı yerli yerinde ki şimdi?

Son on yıllarda dönüşen, yenilenen ya da sıfırdan inşa edilen ne varsa insanların tüketimini merkeze alıyor sanki. Alışveriş merkezleri kentin yeni sembolleri olarak sunuluyor. Kent merkezinde bırakın sosyal dokunun korunmasını hoyrat ve acımasız bir ticari anlayış hüküm sürüyor. Şehrin kalbi Atatürk Caddesi’nde kapanan kitabevlerinin yerinde iç çamaşırı mağazaları furyası dinmek bilmedi. Bursa’nın mahalle kültürünün en canlı olduğu Tahtakale’de dahi esnaflar dükkanlarını hipermarketlere terk edip kaçıyor. Çekirge mi dediniz, unutulmuş, kaderine ve yeni sakinlerinin yaşam kültürüne (belki o farklı kültürlerin hepsine birden) terk edilmiş halde. Yeşil ve suyla bezeli Dobruca Köyü’nü artık dev bir kafe-restoran işletmesi ile anıyor herkes. İsmet Tokgöz bu dönüşümün somut izlerine pek değinmese de nasıl incindiğini ifade ediyor şu sözlerle:

“Herkesin yaşadığı şehre ait imgesi farklı olsa da ‘kişilikli’ bir şehir olarak bu imgelerin çok ortak özellikler barındırmasına imkan sağlayan Bursa’da da bu dönüşümün yönü, insanların günlük hayatlarında, hepsi olmasa da çoğu bildik ve tanıdık olan hemşehri çehreleriyle yüz yüze geldikleri şehirden ben ve başka herkesin boy gösterdiği kalabalık mekanlarıyla ‘büyükşehir’e doğru oldu. Bunlara tanık olurken neden eski Bursa’yı, Bursa imgesini ayakta tutan tarihsel dokuyu daha da özenle koruma iradesini ortaya koyamadık biz, diye sormadan edemiyor insan.

Bilim adamları bu dönüşümden sonra ‘duygunun ölümü’ bahsini açtılar; şehre aidiyet duygusuydu söz konusu ettikleri. Bursa’da bu dönüşüme tanık olurken, ben, varoluşun mekânsal özelliği nedeniyle olsa gerek, daha çok bağlandım şehrime. Bu nedenle eski Bursa’nın gördüğüm okuduğum her kaybı beni çok incitti; savruldum gittim.”  (Bursa Yazıları, s. 117-118)

Kentin Bellek Mekânları: Hamamlar

“Velhasıl Bursa sudan ibarettir.” diyordu Evliya Çelebi 17. yüzyılda. Küresel iklim krizi çağında, bu pek kısa Bursa tanımlamasının geçerli olduğunu söylemek zor. Ancak sıcak sular şehri Bursa’nın -sayıları ne kadar azalsa da- hala çalışan tarihi hamamları; kent kimliğinin en önemli unsurlarından biridir. İsmet Tokgöz’ün Bursa imgesinde de Refik Halid Karay’a atıfla “ısınmak, dinlenmek, düşünmek ve yıkanmak” için gidilen hamamlar ayrı bir yer tutuyor. Edebiyatta hamamların konumunu da irdelemiş olan yazar, alıntılarla güçlendirdiği bu bölümde okuru, güçlü tasvirlerle kavrıyor. Bursa’nın kaplıca ve hamamlarına ilişkin bu metinde ben de, esasen pek de uzak olmayan ama geçmişin/geçen zamanın mutlaklığında silikleşen ilk gençlik yıllarıma döndüm.

Adını bir yatırdan alan Tezveren Mahallesi’nde, sokak arasındaki o ufacık Haydarhane Hamamı ilk gittiğim hamamdı. Maksem’in eski sakinlerinden olan anneannemin beni hamama gönderirken büründüğü kaygılı halin; Haydarhane Hamamı çevresindeki hısımlarını, beni gözetmeleri için tembihlemesini gerektirecek kadar ileri düzeyde olduğunu düşünemezdim. Hamamların yalıtılmış iç mekânlarının, cinsel istismar söylentileri ile nam saldığını çok sonra öğrendim. Daha sonra Nasuh Paşa, Kara Mustafa, Çakırhamam gibi daha büyük hamamlara da gittim ve Eski Bursa’nın neredeyse tüm hamamlarında yıkanıp, düşünme keyfine erdim. Derinleşmek, insanlığın kadim belası o mana arayışına dönmek istediğimde geç saatleri tercih ederim. Su sesinin ve insan nefesinin; nemli, çoğu kez de sıvası kabarmış ve yosun tutmuş tarihi kubbelerdeki yankısı zamanın ölçülebilirliğini yadsımama neden olurdu. Tokgöz’den okuyunca öğrendim; hamamların, İslam coğrafyası şiirinde “cennete dair bir iyi olma hali” ile tasvir edildiğini.

İsmet Tokgöz, Kırmızı Kedi, 2017.